Wstęp
Japońskie zapalenie mózgu jest rzadką, niebezpieczną chorobą zakaźną wywoływaną przez wirusa japońskiego zapalenia mózgu (ang. Japanese Encephalitic Virus, JEV) z rodzaju Flavivirus, zaliczającego się do rodziny Flaviviridae. Rezerwuarem zakażenia stanowią zwierzęta, które przebywają na terenach podmokłych i wiejskich (np. różnego rodzaju ptaki oraz trzoda chlewna, bydło, owce, kozy, psy, konie, muły, osły). Na inne organizmy żyjące wirusa przenieść mogą komary z rodziny Aedes i Culex, które uważane są za główny wektor zakażenia.
Japońskie zapalenie mózgu występuje w krajach Azji Południowo-Wschodniej, m.in. w Indiach, Bangladeszu, czy też Chinach. Wspólną cechą tych państw jest wysoka gęstość zaludnienia, co sprzyja transmisji wirusa pomiędzy ludźmi.
Ryc. 1. Endemiczne obszary występowania japońskiego zapalenia mózgu.
Źródło: K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/j
aponskie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
Epidemiologia
Należy mieć na uwadze fakt, że wirus japońskiego zapalenie mózgu w niektórych rejonach świata może rozprzestrzeniany przez cały rok, jednakże istotny wzrost zakażeń odnotowuje się w porze deszczowej i monsunowej w krajach o klimacie tropikalnym i w porze letniej w krajach o klimacie umiarkowanym.
Obecnie występowanie zakażeń tym wirusem odnotowuje się aż w 22 krajach na kontynencie azjatyckim i w dwóch krajach Australii i Oceanii (na półwyspie Queensland i Papua-Nowa Gwinea). Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że na japońskie zapalenie mózgu zapada nawet 68 tys. osób każdego roku i odnotowuje się kilkaset zgonów z powodu tej choroby. Inne źródła wskazują, że na japońskie zapalenie mózgu umiera rocznie nawet 20 tys. osób. Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób – ECDC (ang. European Centre for Disease Prevention and Control) szacuje, że corocznie rejestrowanych jest 30-50 tys. zakażeń, z czego ok. 15 tys. kończy się zgonem. Zaznacza się jednak, że dane te mogą być mocno niedoszacowane z uwagi na fakt, że w większości przypadków choroba przebiega bezobjawowo i nie jest raportowana. Największą zapadalność odnotowuje się przede wszystkim w krajach o wysokiej gęstości zaludnienia – w 2016 roku w Indiach zarejestrowano 1627 przypadków zakażeń, w Bangladeszu zarejestrowano 1294 przypadki, natomiast w Chinach 1130 przypadków japońskiego zapalenia mózgu.
Od 1 stycznia 2021 roku do 24 lutego 2023 roku w Australii zarejestrowano 45 przypadków JEV u ludzi, z czego 35 zakażeń potwierdzono badaniami laboratoryjnymi, a 7 osób zmarło. Do 5 marca 2023 roku odnotowano jeszcze kolejne trzy przypadki zakażenia wirusem JEV.
Wektor zakażenia
Wektorem zakażenia są komary należące do rodziny Aedes i Culex. Występują one na terenach podmokłych i wiejskich, przez co ryzyko zakażenia w tych rejonach jest bardzo wysokie.
Za główny wektor zakażenia dla człowieka uważa się komary Culex tritaeniorhynchus oraz Culex vishnui.
Do zakażenia dochodzi na skutek ukąszenia zakażonego komara.
Obraz kliniczny
Okres wylęgania choroby waha się od 6 do 16 dni. Choroba może mieć bezobjawowy, łagodny lub ciężki przebieg. Infekcja zaczyna się nagle. Szacuje się, że aż w 99% przypadkach choroba nie ujawnia swoich objawów lub ma przebieg łagodny, gdzie obserwuje się dolegliwości grypopodobne (podwyższona ciepłota ciała, mialgia, objawy żołądkowo-jelitowe, bóle głowy). Ciężki przebieg choroby dotyka 1% zakażonych. U pacjentów tych występują objawy dotyczące ośrodkowego układu nerwowego – parestezje, zaburzenia świadomości, oraz stany zapalne mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych. Często objawy te prowadzą do zgonu pacjenta, którego przyczyną jest niedotlenienie mózgu. Do powikłań po zakażeniu zalicza się parkinsonizm, ataksję, istotny spadek siły mięśniowej, a nawet zaburzenia ze strony neurologicznej i psychicznej.
Leczenie
Do chwili obecnej nie skutecznego leczenia przyczynowego tej choroby. W przypadku zakażenia stosuje się leczenie objawowe. Pacjenci z ciężkim przebiegiem JEV powinni być poddani hospitalizacji.
Śmiertelność w ciężkim przebiegu choroby szacuje się na ok. 30%. Inne źródła podają, że śmiertelność z powodu japońskiego zapalenia mózgu waha się od 20% do nawet 40%. ECDC podaje, że wskaźnik śmiertelności u pacjentów może sięgać nawet 50%.
Profilaktyka
Profilaktyka zakażeń obejmuje przede wszystkim unikanie miejsc występowania wektorów zakażenia, jakim są komary z rodziny Aedes i Culex, głównie chodzi o akweny wodne w porze od zmierzchu do świtu (największa aktywność owadów), gdzie mają swoje lęgowiska. W trakcie wyjazdów do krajów endemicznego występowania choroby, należy również unikać również miejsc uprawy ryżu (pola ryżowe) oraz terenów wiejskich, gdzie również mogą występować komary. W drugiej kolejności działania zapobiegawcze ukierunkowane są na zakładanie odpowiedniej odzieży – spodni z długimi nogawkami, bluzy lub koszule z długimi rękawami – oraz poprawnym stosowaniu repelentów (zgodnie z przeznaczeniem i zaleceniami producenta.
Najważniejszym elementem profilaktyki są jednak szczepienia ochronne.
W Polsce dostępna jest inaktywowana szczepionka przeciw japońskiemu zapaleniu mózgu w postaci zawiesiny do iniekcji (preparat Ixiaro). Szczepionka ta zawiera szczepy wirusa JEV namnażanego z komórek VERO. Można ją podawać już niemowlętom od 2 miesiąca życia. Pełny cykl szczepienia obejmuje przyjęcie dwóch dawek. U osób starszych (pow. 65 roku życia), dorosłych (od 18 do 65 roku życia) i dzieci (od 3 do 18 roku życia) przyjęcie II dawki powinno nastąpić po 4 tygodniach od iniekcji I dawki. W schemacie przyspieszonym, który dotyczy wyłącznie osób dorosłych i starszych), II dawkę można przyjąć po 1 tygodniu od I dawki. Przyjęcie dawki przypominającej należy rozważyć w sytuacji upływu od roku do 2 lat od szczepienia pierwotnego lub w przypadku prawdopodobnego ponownego narażenia na czynnik zakażenia (dotyczy to zarówno turystów, jak i pewnych grup zawodowych – m.in. personelu laboratoryjnego). Mieszkańcy endemicznego występowania tej choroby oraz diagności laboratoryjni, którzy są w zasadzie stale narażeni na zakażenie wirusem JEV, pierwszą dawkę przypominającą powinni otrzymać po roku od szczepienia podstawowego, natomiast przyjęcie II dawki przypominającej zaleca się po upływie 10 lat od I dawki przypominającej. Należy również pamiętać, że przyjęcie wyłącznie dwóch dawek szczepienia zapewnia pełną ochronę przed zakażeniem. Pełny cykl szczepienia (przyjęcie dwóch dawek) powinien być zakończony minimum na tydzień przed podróżą do krajów endemicznego lub epidemicznego występowania tej choroby. Należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, że armia dbając o zdrowie swoich żołnierzy wyjeżdzających na misje do krajów występowania wirusa JEV, od 2014 roku do chwili obecnej zakupiła ponad 50 tys. jednostek preparatu Ixiario, co bez wątpienia przemawia za skutecznością tych szczepionek i koniecznością ich stosowania wśród grup ryzyka zawodowego.
Podsumowanie
Japońskie zapalenie mózgu jest rzadką chorobą zakaźną dotyczącą ośrodkowego układu nerwowego, powodujące zapalenie mózgu. Wirus japońskiego zakażenia mózgu przenoszą komary, które po ukąszeniu zakażają swojego żywiciela. Choroba o ciężkim przebiegu dotyczy 1% zakażonych. Jej śmiertelność może sięgać nawet 50%. Obecnie nie istnieje przyczynowe leczenie tej infekcji, w związku z czym kluczową rolę odgrywa tutaj profilaktyka zakażeń ukierunkowana przede wszystkim na szczepienia ochronne, unikanie miejsc występowania wektorów zakażenia choroby oraz stosowania odpowiednich zabezpieczeń przeciw komarom (moskitiery na okna, odpowiednie ubranie, używanie repelentów).
Przypisy:
European Centre for Disease Prevention and Control, Factsheet about Japanese encephalitis, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/japanese-encephalitis/facts, 18.03.2023.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/japonskie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
Z. Gliński, A. Żmuda, Wirusowe zakażenia ran i choroby wirusowe związane z nimi, Życie weterynaryjne 2022; 97(11): 725-732.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/japonskie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/japonskie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
European Centre for Disease Prevention and Control, Factsheet about Japanese encephalitis, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/japanese-encephalitis/facts, 18.03.2023.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/japonskie-zapalenie-mozgu, 18.03.2023.
Szczepienia.info, Szczepionka przeciw japońskiemu zapaleniu mózgu, dostęp online: https://szczepienia.p
zh.gov.pl/szczepionki/szczepionka-przeciw-japonskiemu-zapaleniu-mozgu/, 18.03.2023
European Centre for Disease Prevention and Control, Factsheet about Japanese encephalitis, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/japanese-encephalitis/facts, 18.03.2023.
Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Kołobrzegu, Podróżujesz do krajów tropikalnych? Sprawdź jakim infekcjom możesz zapobiec dzięki szczepieniom ochronnym, dostęp online: https://www.gov.pl/web/psse-kolobrzeg/podrozujesz-do-krajow-tropikalnych-sprawdz-jakim-infekcjom-mozesz-zapobiec-dzieki-szczepieniom-ochronnym, 18.03.2023.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/ja
ponskie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
Australian Government. Department of Health and Aged Care, Japanese encephalitis virus (JEV), dostęp online: https://www.health.gov.au/health-alerts/japanese-encephalitis-virus-jev/japanese-encephalitis-virus-jev, 18.03.2023.
Department of Health, Update on Japanese encephalitis and Murray Valley encephalitis in Victoria, dostęp online: https://www.health.vic.gov.au/health-alerts/murray-valley-encephalitis-virus-detected-in-victoria, 18.03.2023.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/ja
ponskie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
Z. Gliński, A. Żmuda, Wirusowe zakażenia ran i choroby wirusowe związane z nimi, Życie weterynaryjne 2022; 97(11): 725-732.
European Centre for Disease Prevention and Control, Factsheet about Japanese encephalitis, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/japanese-encephalitis/facts, 18.03.2023.
Szczepienia.info, Szczepionka przeciw japońskiemu zapaleniu mózgu, dostęp online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/szczepionka-przeciw-japonskiemu-zapaleniu-mozgu/, 18.03.2023 oraz K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/ja
ponskie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
Grater Shepparton, Changes to Japanese Encephalitis vaccine (2023), dostęp online: https://grea
tershepparton.com.au/whats-happening/news/news-article/!/456/post/changes-to-japanese-encephalitis-vaccine, 18.03.2023.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/ja
ponskie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/ja
ponskie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
Szczepienia.info, Szczepionka przeciw japońskiemu zapaleniu mózgu, dostęp online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/szczepionka-przeciw-japonskiemu-zapaleniu-mozgu/, 18.03.2023
European Centre for Disease Prevention and Control, Factsheet about Japanese encephalitis, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/japanese-encephalitis/facts, 18.03.2023.
oraz K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/ja
ponskie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/japon
skie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
European Centre for Disease Prevention and Control, Factsheet about Japanese encephalitis, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/japanese-encephalitis/facts, 18.03.2023.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/japon
skie-zapalenie-mozgu, 16.03.2023.
Solimed, Szczepienie przeciwko japońskiemu zapaleniu mózgu, dostęp online: https://cmsoli
med.pl/japonskie-zapalenie-mozgu/, 18.03.2023.
European Centre for Disease Prevention and Control, Factsheet about Japanese encephalitis, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/japanese-encephalitis/facts, 18.03.2023.
Grater Shepparton, Changes to Japanese Encephalitis vaccine (2023), dostęp online: https://greatershep
parton.com.au/whats-happening/news/news-article/!/456/post/changes-to-japanese-encephalitis-vaccine, 18.03.2023.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/japon
skie-zapalenie-mozgu, 18.03.2023.
Solimed, Szczepienie przeciwko japońskiemu zapaleniu mózgu, dostęp online: https://cmsolimed.pl/japo
nskie-zapalenie-mozgu/, 18.03.2023.
K. Korzeniewski, Japońskie zapalenie mózgu, dostęp online: https://medycynatropikalna.pl/choroba/japon
skie-zapalenie-mozgu, 18.03.2023.
Ixiaro. Aneks I. Charakterystyka produktu leczniczego, dostęp online: https://www.ema.europa.eu/en/doc
uments/product-information/ixiaro-epar-product-information_pl.pdf, 18.03.2023 oraz CDC, Japanese Encephalitis Virus. Vaccine, dostęp online: https://www.cdc.gov/japaneseencephalitis/vaccine/index.html, 18.03.2023.
Dane wewnętrzne dystrybutora.