Wstęp

Temat kleszczy oraz chorób zakaźnych jakie mogą przenosić jest wciąż bardzo aktualny. Zacieranie się poszczególnych pór roku, miesiące zimowe z dodatnimi temperaturami, brak siarczystych mrozów, wiosna i jesień bez opadów deszczu, coraz bardziej upalne lato generujące susze, tworzą idealne warunki klimatyczne do ich bytowania w Polsce przez cały rok. Należy więc przypominać poszczególnym grupom społecznym o profilaktyce przeciwkleszczowej, do której przede wszystkim zalicza się odpowiednie stosowanie repelentów oraz odzieży ochronnej. 

Kleszcze najczęściej występujące w Polsce (Ixodes ricinus – kleszcz pospolity oraz Dermacentor reticulatus – kleszcz łąkowy) są niewielkich rozmiarów. Można je spotkać na spacerze w lesie, podczas zabawy z psem w parku, w przydomowym ogórku, na podwórku, działce, po powrocie ze spaceru. Co roku powstaje wiele materiałów informacyjnych o tych pajęczakach, ale również o chorobach jakie przenoszą (m.in. boreliozie, kleszczowym zapaleniu mózgu, anaplazmozie granulocytarnej, babeszjozie, gorączce Q, tularemii itp.)
i metodach zabezpieczenia się przed nimi. Ma to istotne znaczenie w budowaniu świadomości społeczeństwa dotyczących zagrożeń zdrowia publicznego, ponieważ na większość chorób przenoszonych przez kleszcze nie ma skutecznej farmakoterapii oraz dostępnych szczepionek. Warto przy tym podkreślić, że istnieje skuteczna szczepionka tylko przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu. 

W ostatnich dniach pojawiły się doniesienia o występowaniu w Polsce kleszczy gigantów (ang. monster ticks) z rodziny Hyalomma, zwanych również kleszczami egzotycznymi. Czy kleszcze te stanowią realne zagrożenie dla człowieka? Istnieje duże prawdopodobieństwo, że
z uwagi na obserwowaną zmianę klimatu, przybyłe wraz z ptakami wędrownymi pajęczaki, będą coraz częściej spotykane na polskich terenach, próbując dostosować się do panujących warunków i poszukując żywicieli. Zadomowienie się ich w Polsce, zdecydowanie ułatwiają korzystne warunki klimatyczne (przede wszystkim brak mrozów oraz ciepłe i suche lato). 

Charakterystyka

Charakterystycznymi cechami kleszczy Hyalomma są ich rozmiary oraz szybkość poruszania się, dzięki specyficznym odnóżom. W porównaniu z kleszczami powszechnie występującymi w Polsce, różnica w rozmiarze jest istotna. Kleszcze Hyalomma są gatunkiem nawet 4 razy większym niż Ixodes ricinus czy Dermacentor reticulatus (Ryc. 1.). Dorosłe osobniki kleszcza afrykańskiego (samice) mogą osiągać nawet 2 cm wielkości. Przybierają barwę od rudobrązowej po prawie czarną. Poruszają się przy pomocy długich prążkowanych odnóży.  

Ryc. 1. Od lewej: kleszcz pospolity, kleszcz łąkowy, kleszcz Hyalomma

Źródło: Narodowe kleszczobranie, Gigantyczne kleszcze są coraz bliżej!, dostęp online: https://narodowekleszczobranie.pl/pl/artykuly/gigantyczne-kleszcze-coraz-bli%C5%BCej, 25.05.2024 r.

W odróżnieniu do innych gatunków kleszczy, pajęczaki te aktywnie tropią swojego żywiciela – wyczuwając jego ruch, zwiększoną ciepłotę ciała i stężenie CO2 – rozpoznają go już z odległości 9 m i zmierzają w jego stronę. Aktywne tropienie sprawia, że mogą pokonać odległość nawet 100 m w 10 minut.

Występowanie

Kleszcze afrykańskie powszechnie występują w krajach egzotycznych Afryki (Maroko, Sahel, Algieria, Libia, Tunezja, Czad, Etiopia, Mali, Senegal, Egipt, Mauretania), czy południowo-wschodniej Azji, na Bliskim Wschodzie, Kaukazie i w Indiach, ponieważ dostosowały się do życia na sawannie, pustyniach, stepach itp. Spotykane są w strefie klimatu śródziemnomorskiego na południu Europy. W okresie migracji ptaków wędrownych, larwy i nimfy tego egzotycznego gatunku kleszcza przemierzały tysiące kilometrów w głąb kontynentu, jednakże surowe warunki klimatyczne (duża wilgotność, niskie temperatury, mróz) nie pozwalały na ich przeżycie. W związku z ociepleniem klimatu, w ubiegłych latach coraz częściej zaczęto obserwować przypadki pojawiania się tych kleszczy w głębi kontynentu europejskiego (np. w Słowacji, Niemczech, Czechach, Austrii, na Węgrzech, Francji, czy Szwecji). Kleszcze te próbowały dostosować się do panujących warunków, szukając żywicieli wśród zwierząt hodowlanych (koni, bydła) oraz towarzyszących człowiekowi (psy). 

Sytuację występowania kleszczy afrykańskich w Europie na bieżąco monitoruje Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ang. European Centre for Disease Prevention and Control, ECDC), które tworzy na podstawie zebranych danych mapę rejestrowanych zdarzeń (ryc. 2.). Mapy są aktualizowane regularnie celem dostarczenia społeczeństwu niezbędnych informacji na temat występowania kleszczy Hyalomma w określonych regionach Europy. Ostatnia aktualizacja w październiku 2023 roku potwierdziła nowe obszary obecności kleszczy afrykańskich w Algierii i Tunezji.

Ryc. 2. Aktualny obszar występowania kleszczy afrykańskich w Europie.

Źródło: ECDC, Home Hyalomma marginatum – current known distribution: October 2023, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/hyalomma-marginatum-current-known-distribution-october-2023, 25.05.2024.

Najnowsze badania w zakresie zachodzących zmian klimatycznych potwierdzają fakt, że ocieplenie klimatu ma istotny wpływ na rozprzestrzenianie się kleszczy w Europie. W badaniach, na podstawie danych z Globalnego Instrumentu Informacji o Różnorodności Biologicznej (ang. Global Biodiversity Information Facility), stworzono prawdopodobny model rozprzestrzeniania się kleszczy afrykańskich na cały obszar Europy, obejmujący rejony południowe, zachodnie, wreszcie tereny Europy Środkowej i Wschodniej aż po kraje skandynawskie. Zaznaczono jednak, że modele te w systematyczny sposób należy aktualizować, aby skutecznie oceniać i monitorować obszary zagrożone dotyczące występowania egzotycznych gatunków kleszczy na Starym Kontynencie w teraźniejszych i przyszłych warunkach klimatycznych.

Naukowcy stworzyli obraz sytuacyjny występowania kleszczy afrykańskich w Europie (ciemnoszary obszar) na podstawie danych literaturowych (czerwone kropki) oraz danych z Globalnego Instrumentu Informacji o Różnorodności Biologicznej (niebieskie kropki) (ryc. 3.). Przy uwzględnieniu szeregu czynników, przedstawili potencjalny model rozszerzania się zasięgu geograficznego występowania tego gatunku kleszczy na Starym Kontynencie (ryc. 4.). Im obszar bardziej czerwony, tym warunki dla występowania kleszczy bardziej korzystne, a ryzyko jego wystąpienia większe (obszary zagrożone). 

Ryc. 3. Występowanie kleszczy Hyalomma w Europie.

Źródło: S.C. Seyma, J. Černý, AM. Samy, Mapping the potential distribution of the principal vector of Crimean-Congo haemorrhagic fever virus Hyalomma marginatum in the Old World, PLOS Neglected Tropical Diseases, 2023, https://doi.org/10.1371/journal.pntd.0010855.

Ryc. 4. Potencjalny model występowania kleszczy afrykańskich.

Źródło: S.C. Seyma, J. Černý, AM. Samy, Mapping the potential distribution of the principal vector of Crimean-Congo haemorrhagic fever virus Hyalomma marginatum in the Old World, PLOS Neglected Tropical Diseases, 2023, https://doi.org/10.1371/journal.pntd.0010855.

Zagrożenia

Kleszcze afrykańskie z rodziny Hyalomma przenoszą wiele niebezpiecznych patogenów chorobotwórczych wywołujących choroby zakaźne u ludzi i zwierząt. Na przestrzeni lat potwierdzono transmisję wektorową z zakażonego kleszcza na jego żywiciela (poprzez ukłucie gospodarza przez kleszcza) następujących patogenów chorobotwórczych (z podziałem na gatunki kleszcza z rodziny Hyalomma):

1. wirus krymsko-kongijskiej gorączki krwotocznej (CCHFV) przenoszony przez H. dromedarii, H. impeltatum, H. marginatum, H. rufipes i H. panatum, H. anatolicum, H. aegyptium, H. asiaticum, H. excavatum, H. impeltatum, H. lusitanicum, H. nitidum, H. schulzei, H. scupense, H. panadziI, H. turanicum;
2. wirus afrykańskiego pomoru koni przenoszony przez H. dromedrii;
3. wirus wenezuelskiego zapalenia mózgu koni przenoszony przez H. panacinuma;
4. pasożyty z rodziny Theileria (T. annulata wywołujące u zwierząt tropikalną teileriozę bydła przenoszone przez H. anatolicum, H. dromedarii, H. excavatum, H. lusitanicum i H. scupense; T. equi (dawniej babeszjoza koni) wywołujące u koni piroplazmozy przenoszone przez H. anatolicum i H. excavatum; T. lestoquardi, T. ovis wywołujących babeszjozę u owiec przenoszone przez H. anatolicum); ^oraz
5. pasożyty z rodziny Babesia (B. okultyzm) przenoszone przez H. rufipes;
6. bakterie gorączki Q (Coxiella burnetii) przenoszone przez H. aegyptium;
7. bakterie z rodziny Anaplasma (A. marginale) przenoszone przez H. excavatum;
8. bakterie Rickettsia aeschlimannii przenoszone przez H. marginatum i H. rufipes;
9. wirus zachodniego Nilu przenoszone przez H. marginatum
10. krętki Borrelia sp. przenoszone przez H. asiaticum.

Najnowsze badania laboratoryjne opublikowane w 2024 roku potwierdzają występowaniu u kleszczy Hyalomma wielu wirusów, bakterii i pasożytów (Tabela 1.)

Tabela 1. Patogeny przenoszone przez kleszcze afrykańskie.

Źródło: C. Bernard, T. Pollet, C. Galon, KC. Joly, V. Cicculli, A. Falchi, S. Grech-Angelini, PE. Poli, M. Bastien, B. Combes, S. Moutailler, P. Holzmuller, L. Vial, Tick-borne pathogens identified in Hyalomma marginatum (Acari: Ixodidae) collected from various vertebrate hosts in the South of France, BioRxuv The Preprint Server for Biology, 2024, dostęp online: https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2024.03.01.582933v1.full.pdf, doi: https://doi.org/10.1101/2024.03.01.582933.

Jednakże najbardziej niebezpiecznym patogenem, którego są wektorem, jest wirus krymsko-kongijskiej gorączki krwotocznej (ang. Crimean-Congo hemorrhagic fever, CCHFV).  Niektóre badania wskazują, że aż 50% gatunków kleszczy może być wektorem i przenosić na ludzi wirus krymsko-kongijskiej gorączki krwotocznej. W przeprowadzonych badaniach ok. 2000 kleszczy afrykańskich na obecność wirusa CCHFV, przez laboratorium poziomu BLS 4 Krajowe Centrum Referencyjne ds. Wirusowej Gorączki Krwotocznej (NRC) w Lyonie we Francji (ang. Biosafety Level 4 laboratory of the National Reference Center for Viral Hemorrhagic Fevers, NRC),  których wyniki opublikowano w 2024 roku wykazano, że na 155 próbek, aż w 132 (czyli 85,2%) wykryto obecność CCHFV RNA. 

Obszar endemicznego występowania krymsko-kongijskiej gorączki krwotocznej obejmuje Afrykę, Azję, Europę Wschodnią, Bliski Wschód. W ostatnich latach odnotowano ekspansję tego wirusa w Europie Zachodniej (Hiszpania), gdzie potwierdzono laboratoryjnie przypadki zakażenia u ludzi po pokłuciu przez kleszcze. Tym bardziej choroba jest niebezpieczna, ponieważ ludzie ze strefy klimatu umiarkowanego nie mają odpowiednio wykształconej odpowiedzi immunologicznej dla tego rodzaju patogenu, a obecnie nie istnieją skuteczne szczepienia przeciwko tej chorobie, a w przypadku zakażenia – dostępne jest wyłącznie leczenie objawowe (tzn. nawadnianie organizmu płynami, przetaczanie krwi i produktów krwiopochodnych, hemodializa, prowadzenie mechanicznej wentylacji w razie potrzeby, podawanie leków przeciwwirusowych). Dotychczas żadne leki ani szczepionki nie zostały zatwierdzone przez zarówno Amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków ( ang. Food and Drug Administration, FDA), jak też jej europejskiego odpowiednika – Europejską Agencję Leków (ang. European Medicines Agency, EMA). Opracowanie skutecznej szczepionki dla ludzi w tym zakresie jest priorytetem dla Światowej Organizacji Zdrowia. Istnieją doniesienia o badaniach klinicznych nad szczepionką przeciwko wirusowi CCHFV, które rozpoczęły się w sierpniu 2023 roku w Wielkiej Brytanii. Testowana szczepionka obejmuje przyjęcie dwóch dawek w odstępie 12 tygodni. Następnie uczestnicy zostaną przebadani pod kątem odpowiedzi immunologicznej.

Krymsko-kongijska gorączka krwotoczna jest bardzo niebezpieczną chorobą zakaźną wywoływaną przez wirusa z rodziny Bunyaviridae. Na świecie rocznie potwierdza się od 10 do 15 tys. przypadków tej choroby, jednakże wartości te są wysoce niedoszacowane – uważa się że aż 88% przypadków infekcji może być niezdiagnozowana. Ryzyko transmisji choroby z człowieka na człowieka jest wysokie, a śmiertelność wynosi ok. 40%. Inne raporty wskazują, że jego śmiertelność może dochodzić nawet do 62%. U ludzi choroba może przebiegać od postaci bezobjawowej po ciężką gorączkę krwotoczną charakteryzującą się rozsianym wykrzepianiem wewnątrznaczyniowym ze wstrząsem i niewydolnością wielonarządową. Z raportów Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny dotyczącego chorób zakaźnych i zatruć w Polsce za 2023 rok oraz dwutygodniowych meldunków dotyczących bieżących zachorowań na choroby zakaźne w Polsce (ostatni do 15.05.2024 roku) wynika, że na chwilę obecną nie potwierdzono u ludzi występowania krymsko-kongijskiej gorączki krwotocznej ani też wirusa zachodniego Nilu. W 2023 roku stwierdzono występowanie 6 przypadków gorączki Q oraz 10 przypadków gorączek plamistych i innych riketsjoz oraz 2 przypadki gorączek plamistych i innych riketsjoz w 2024 roku do połowy maja.

Profilaktyka

W związku z obserwowaną ekspansją egzotycznych kleszczy w głąb Europy Środkowej oraz brakiem dostępnego leczenia farmakologicznego i szczepionek przeciw patogenom, które mogą wywoływać u ludzi niebezpieczne choroby zakaźne, stanowiąc potencjalne ryzyko wystąpienia lokalnych epidemii, warto pamiętać o skutecznej profilaktyce przeciwkleszczowej. 

W pierwszej kolejności warto unikać obszarów występowania kleszczy – tzn. terenów ich bytowania: lasów,  parków, rejonów porośniętych gęstą roślinnością, trawami, krzewami itp. oraz poruszać się wytyczonymi szlakami. W przypadku przebywania na takich terenach należy pamiętać o poprawnym stosowaniu repelentów (tzn. wyłącznie na odkryte obszary ciała, zgodnie z zaleceniami producenta) oraz odpowiedniej odzieży ochronnej, czyli założeniu zakrytego obuwia, długich spodni, koszuli lub bluzy z długimi rękawami (najlepiej w jasnych kolorach, spodnie wsunięte w skarpety). Odzież ochronną przed wyjściem, można również zaimpregnować specjalnymi preparatami przeciw kleszczom zawierających permetrynę. Po powrocie do domu należy zdjąć odzież ochronną i ją wyprać w gorącej wodzie z detergentem, a następnie dokładnie obejrzeć ciało pod kątem obecności tych pajęczaków, ze szczególnym uwzględnieniem delikatnych obszarów ciała (np. pachwin, miejsc pod kolanami, szyi, za uszami itp.). 

Dla bezpieczeństwa przede wszystkim dzieci, ale i dorosłych, za każdym razem, gdy istnieje potrzeba użycia repelentów, należy przeczytać informacje zawarte na etykiecie opakowania, które wskazują: czy dany preparat można stosować u dzieci, w jakim wieku można go użyć, w jaki sposób można go aplikować, w jakich ilościach i z jaką częstotliwością. Warto szczególną zwrócić uwagę na substancje aktywne, jakie zawierają repelenty. 

Światowa Organizacja Zdrowia rekomenduje repelenty, w których substancją czynną jest ikarydyna, jako bezpieczne środki na różnego rodzaju owady i kleszcze, natomiast Europejska Wspólnota Gospodarcza wskazuje ją jako dobry substytut dla neurotoksycznego DEETu.^, Potwierdzony naukowo wysoki profil bezpieczeństwa ikarydyny pozwala na stosowanie jej u dzieci już od 2 roku życia, a po konsultacji z lekarzem – mogą ich używać nawet kobiety w ciąży i karmiące piersią. W przeciwieństwie do innych substancji czynnych (np. DEET) nie wywołuje silnych reakcji alergicznych. W repelentach występuje w stężeniu do 20% i zapewnia ochronę przed kleszczami do 14 godzin.  Wodoodporność sprawia, że ikarydyna nie jest absorbowana do organizmu człowieka i przez długi czas pozostaje na powierzchni skóry. Nie powinno jej się mieszać z innymi repelentami (przede wszystkimi tymi, zawierającymi DEET), ponieważ jest to połączenie wysoce niebezpieczne dla organizmu człowieka. Ikarydyna jest substancją bezpieczną dla ubrań (nie pozostawia plam) i nie rozpuszcza plastiku.

Co ważniejsze, CDC w profilaktyce przeciw kleszczom Hyalomma i proliferacji przez nie wirusa krymsko-kongijskiej gorączki krwotocznej rekomenduje stosowanie repelentów na bazie ikarydyny. Należy jednak mieć na uwadze, że na chwilę obecną substancje czynne zawarte w repelentach (w tym również ikarydyna) nie zostały jeszcze przetestowane pod kątem ich skuteczności na kleszcze afrykańskie.

W drugiej kolejności należy zadbać o działania szkoleniowo-informacyjno-edukacyjne dotyczące stosowania profilaktyki przeciwkleszczowej wśród różnych grup społecznych,
a przede wszystkim skierowane do grup wysokiego ryzyka: personelu medycznego, podróżnych i turystów, ogółu społeczeństwa mieszkającego w obszarach występowania kleszczy oraz dzieci.

Przypisy:

N. Młodziejewska, Owady z Afryki pojawiły się w Polsce. Są groźne dla człowieka. Te duże kleszcze mogą powodować gorączkę krwotoczną, dostęp online: https://gloswielkopolski.pl/owady-z-afryki-pojawily-sie-w-polsce-sa-grozne-dla-czlowieka-te-duze-kleszcze-moga-powodowac-goraczke-krwotoczna/ar/c14p2-26364299, 25.05.2024.

Narodowe kleszczobranie, Gigantyczne kleszcze są coraz bliżej!, dostęp online: https://narodowekleszczobranie.pl/pl/artykuly/gigantyczne-kleszcze-coraz-bli%C5%BCej, 25.05.2024 r.

 B. Truska, Gigantyczne kleszcze z Afryki coraz bliżej Polski. Czy jest się czego bać?, dostęp online: https://www.wroclaw.pl/zielony-wroclaw/gigantyczne-kleszcze-z-afryki-coraz-blizej-polski-czy-jest-sie-czego-bac, 25.05.2024 r. oraz Narodowe kleszczobranie, Gigantyczne kleszcze są coraz bliżej!, dostęp online: https://narodowekleszczobranie.pl/pl/artykuly/gigantyczne-kleszcze-coraz-bli%C5%BCej, 25.05.2024 r.

S.C. Seyma, J. Černý, AM. Samy, Mapping the potential distribution of the principal vector of Crimean-Congo haemorrhagic fever virus Hyalomma marginatum in the Old World, PLOS Neglected Tropical Diseases, 2023, https://doi.org/10.1371/journal.pntd.0010855.

B. Truska, Gigantyczne kleszcze z Afryki coraz bliżej Polski. Czy jest się czego bać?, dostęp online: https://www.wroclaw.pl/zielony-wroclaw/gigantyczne-kleszcze-z-afryki-coraz-blizej-polski-czy-jest-sie-czego-bac, 25.05.2024 r.

 S.C. Seyma, J. Černý, AM. Samy, Mapping the potential distribution of the principal vector of Crimean-Congo haemorrhagic fever virus Hyalomma marginatum in the Old World, PLOS Neglected Tropical Diseases, 2023, https://doi.org/10.1371/journal.pntd.0010855.

Narodowe kleszczobranie, Gigantyczne kleszcze są coraz bliżej!, dostęp online: https://narodowekleszczobranie.pl/pl/artykuly/gigantyczne-kleszcze-coraz-bli%C5%BCej, 25.05.2024 r.

Narodowe kleszczobranie, Gigantyczne kleszcze są coraz bliżej!, dostęp online: https://narodowekleszczobranie.pl/pl/artykuly/gigantyczne-kleszcze-coraz-bli%C5%BCej, 25.05.2024 r.

H. Kampen, W. Poltz, K. Hartelt, R. Wölfel, M. Faulde, Detection of a questing Hyalomma marginatum marginatum adult female (Acari, Ixodidae) in southern Germany, Experimental and Applied Acarology 2007; 43: 227–231, pmid: 17952610.

PM. Lesiczka, O. Daněk, D. Modrý, K. Hrazdilová, J. Votýpka, L. Zurek, A new report of adult Hyalomma marginatum and Hyalomma rufipes in the Czech Republic, Ticks Tick Borne Diseases 2022; 13: 101894, pmid: 34996002.

GG. Duscher, A. Hodžić, P. Hufnagl, W. Wille-Piazzai, AM. Schötta, MA. Markowicz et al., Adult Hyalomma marginatum tick positive for Rickettsia aeschlimannii in Austria, October 2018, Eurosurveillance, 2018; 23,  pmid: 30621821.

G. Földvári, K. Rigó, M. Jablonszky, N. Biró, G. Majoros, V. Molnár, et al., Ticks and the city: Ectoparasites of the Northern white-breasted hedgehog (Erinaceus roumanicus) in an urban park, Ticks Tick Borne Diseases 2011; 2: 231–234, pmid: 22108019.

 C. Bernard, T. Pollet, C. Galon, KC. Joly, V. Cicculli, A. Falchi, S. Grech-Angelini, PE. Poli, M. Bastien, B. Combes, S. Moutailler, P. Holzmuller, L. Vial, Tick-borne pathogens identified in Hyalomma marginatum (Acari: Ixodidae) collected from various vertebrate hosts in the South of France, BioRxuv The Preprint Server for Biology, 2024, dostęp online: https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2024.03.01.582933v1.full.pdf+html, doi: https://doi.org/10.1101/2024.03.01.582933.

Narodowe kleszczobranie, Gigantyczne kleszcze są coraz bliżej!, dostęp online: https://narodowekleszczobranie.pl/pl, 25.05.2024 r.

ECDC, Home Hyalomma marginatum – current known distribution: October 2023, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/hyalomma-marginatum-current-known-distribution-october-2023, 25.05.2024.

ECDC, Ticks maps, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/disease-vectors/surveillance-and-disease-data/tick-maps, 26.05.2024.

 S.C. Seyma, J. Černý, AM. Samy, Mapping the potential distribution of the principal vector of Crimean-Congo haemorrhagic fever virus Hyalomma marginatum in the Old World, PLOS Neglected Tropical Diseases, 2023, https://doi.org/10.1371/journal.pntd.0010855.

S.C. Seyma, J. Černý, AM. Samy, Mapping the potential distribution of the principal vector of Crimean-Congo haemorrhagic fever virus Hyalomma marginatum in the Old World, PLOS Neglected Tropical Diseases, 2023, https://doi.org/10.1371/journal.pntd.0010855.

 Si. Bonnet, S. Bertagnoli, A. Falchi, J. Figoni, J. Fite, T. Hoch, E. Quillery, S. Moutailler, A. Raffetin, M. Rene-martellet, G. Vourc’h, L. Vial, An Update of Evidence for Pathogen Transmission by Ticks of the Genus Hyalomma, Pathogens 2023; 12 (4): 513, doi: 10.3390/pathogens12040513.

 C. Bernard, T. Pollet, C. Galon, KC. Joly, V. Cicculli, A. Falchi, S. Grech-Angelini, PE. Poli, M. Bastien, B. Combes, S. Moutailler, P. Holzmuller, L. Vial, Tick-borne pathogens identified in Hyalomma marginatum (Acari: Ixodidae) collected from various vertebrate hosts in the South of France, BioRxuv The Preprint Server for Biology, 2024, dostęp online: https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2024.03.01.582933v1.full.pdf+html, doi: https://doi.org/10.1101/2024.03.01.582933.

B. Kumar, HV. Manjunathachar, S. Gosh, A review on Hyalomma species infestations on human and animals and progress on management strategies, Heliyon 2020, doi: 10.1016/j.heliyon.2020.e05675.

Narodowe kleszczobranie, Gigantyczne kleszcze są coraz bliżej!, dostęp online: https://narodowekleszczobranie.pl/pl, 25.05.2024 r.

 Si. Bonnet, S. Bertagnoli, A. Falchi, J. Figoni, J. Fite, T. Hoch, E. Quillery, S. Moutailler, A. Raffetin, M. Rene-martellet, G. Vourc’h, L. Vial, An Update of Evidence for Pathogen Transmission by Ticks of the Genus Hyalomma, Pathogens 2023; 12 (4): 513, doi: 10.3390/pathogens12040513.

M. Żychowska, L. Witkowski, Piroplazmoza koni, Życie Weterynaryjne 2020; 95: 4, dostęp online: https://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-901a1892-0d55-4f9d-922f-bec58c19b99b/c/Piroplazmoza_koni.pdf, 26.05.2024.

Si. Bonnet, S. Bertagnoli, A. Falchi, J. Figoni, J. Fite, T. Hoch, E. Quillery, S. Moutailler, A. Raffetin, M. Rene-martellet, G. Vourc’h, L. Vial, An Update of Evidence for Pathogen Transmission by Ticks of the Genus Hyalomma, Pathogens 2023; 12 (4): 513, doi: 10.3390/pathogens12040513.

B. Truska, Gigantyczne kleszcze z Afryki coraz bliżej Polski. Czy jest się czego bać?, dostęp online: https://www.wroclaw.pl/zielony-wroclaw/gigantyczne-kleszcze-z-afryki-coraz-blizej-polski-czy-jest-sie-czego-bac, 25.05.2024 r.

Si. Bonnet, S. Bertagnoli, A. Falchi, J. Figoni, J. Fite, T. Hoch, E. Quillery, S. Moutailler, A. Raffetin, M. Rene-martellet, G. Vourc’h, L. Vial, An Update of Evidence for Pathogen Transmission by Ticks of the Genus Hyalomma, Pathogens 2023; 12 (4): 513, doi: 10.3390/pathogens12040513.

 C. Bernard, T. Pollet, C. Galon, KC. Joly, V. Cicculli, A. Falchi, S. Grech-Angelini, PE. Poli, M. Bastien, B. Combes, S. Moutailler, P. Holzmuller, L. Vial, Tick-borne pathogens identified in Hyalomma marginatum (Acari: Ixodidae) collected from various vertebrate hosts in the South of France, BioRxuv The Preprint Server for Biology, 2024, dostęp online: https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2024.03.01.582933v1.full.pdf+html, doi: https://doi.org/10.1101/2024.03.01.582933.

 B. Zhang, N. Zhang, T. Zheng, M. Lu, B. Baoli, R. Jie, X. Wang, K. Li, Tick-borne bacterial agents in Hyalomma asiaticum ticks from Xinjiang Uygur Autonomous Region, Northwest China, Parasites and Vectors 2024; 17: 167, dostęp online: https://parasitesandvectors.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13071-024-06256-y, 26.05.2024.

 C. Bernard, T. Pollet, C. Galon, KC. Joly, V. Cicculli, A. Falchi, S. Grech-Angelini, PE. Poli, M. Bastien, B. Combes, S. Moutailler, P. Holzmuller, L. Vial, Tick-borne pathogens identified in Hyalomma marginatum (Acari: Ixodidae) collected from various vertebrate hosts in the South of France, BioRxuv The Preprint Server for Biology, 2024, dostęp online: https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2024.03.01.582933v1.full.pdf, doi: https://doi.org/10.1101/2024.03.01.582933.

 B. Kumar, HV. Manjunathachar, S. Gosh, A review on Hyalomma species infestations on human and animals and progress on management strategies, Heliyon 2020, doi: 10.1016/j.heliyon.2020.e05675.

 C. Bernard, KC. Joly, I. Rakotoarivony, M. Duhayon, F. Stachurski, K. Huber, C. Giupponi, I. Zortman, P.  Holzmuller, T. Pollet, M. Jeanneau, A. Mercey, N. Vachiery, T. Lefrançois, C. Garros, V. Michaud, L. Comtet, L. Despois, P. Pourquier, C. Picard, A. Journeaux, D. Thomas, S. Godard, E. Moissonnier, S. Mely, M. Sega, D. Pannetier, S. Baize, L. Vial, Detection of Crimean–Congo haemorrhagic fever virus in Hyalomma marginatum ticks, southern France, May 2022 and April 2023, Eurosurveillance 2024; 29(6): pii=2400023. https://doi.org/10.2807/1560-7917.ES.2024.29.6.2400023.

 B. Kumar, HV. Manjunathachar, S. Gosh, A review on Hyalomma species infestations on human and animals and progress on management strategies, Heliyon 2020, doi: 10.1016/j.heliyon.2020.e05675.

Narodowe kleszczobranie, Gigantyczne kleszcze są coraz bliżej!, dostęp online: https://narodowekleszczobranie.pl/pl/artykuly/gigantyczne-kleszcze-coraz-bli%C5%BCej, 25.05.2024 r.

 MG. Frank, G. Weaver, V. Raabe, Crimean-Congo Hemorrhagic Fever Virus for Clinicians— Diagnosis, Clinical Management, and Therapeutics, Emerging Infectious Diseases 2024; 30 (5): 864-873.

MG. Frank, G. Weaver, V. Raabe, Crimean-Congo Hemorrhagic Fever Virus for Clinicians— Diagnosis, Clinical Management, and Therapeutics, Emerging Infectious Diseases 2024; 30 (5): 864-873.

 B. Niedziński, Naukowcy z Wielkiej Brytanii opracowują szczepionki na wypadek wybuchu innych pandemii, Polska Agencja Prasowa, 2023, dostęp online: https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1605802%2Cnaukowcy-z-wielkiej-brytanii-opracowuja-szczepionki-na-wypadek-wybuchu, 26.05.2024.

 MG. Frank, G. Weaver, V. Raabe, Crimean-Congo Hemorrhagic Fever Virus for Clinicians— Diagnosis, Clinical Management, and Therapeutics, Emerging Infectious Diseases 2024; 30 (5): 864-873.

 B. Orzechowska, Pathomechanism of viral hemorrhagic fevers in the context

of the Ebola outbreak, Postępy Nauk Medycznych, t. XXVIII, nr 4B, 2015, dostęp online: http://www.pnmedycznych.pl/wp-content/uploads/2015/04/pnm_2015_023-033b.pdf, 26.05.2024.

 MG. Frank, G. Weaver, V. Raabe, Crimean-Congo Hemorrhagic Fever Virus for Clinicians— Diagnosis, Clinical Management, and Therapeutics, Emerging Infectious Diseases 2024; 30 (5): 864-873.

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2023 roku, dostęp online: https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2023/Ch_2023.pdf, 26.05.2024.

 Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 15 maja 2024 roku oraz w porównywalnym okresie 2023 roku, dostęp online: https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2024/INF_24_05A.pdf, 26.05.2024.

 Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, Wydział Oceny Technologii Medycznych, Rekomendacja nr 1/2024 z 18 stycznia 2024 r. Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji w sprawie zalecanych technologii medycznych, działań przeprowadzanych w ramach programów polityki zdrowotnej oraz warunków realizacji tych programów, dotyczących profilaktyki kleszczowego zapalenia mózgu, dostęp online: https://www.termedia.pl/pobierz/d6fe8f90d753d3959f45d3acc6baa018/, 26.05.2024.

 World Health Organization 2012, International Travel and Health 2012 Edition. http://www.who.int/ith/en/, dostęp 04.06.2024.

 Shannon E., Bruzelius N., EWG’s Guide to Better Bug repellents, Environmental Working Group, July 2013, dostęp: http://static.ewg.org/reports/2013/bug_repellents/2013_EWGs_Guide_to_Bug_Repellents.pdf?_ga=2.1
83054373.209518556.1498863432-753189801.1495205289, 08.03.2021.

 MoskitoGuard – repelent XXI wieku, [Online] dostępny: https://www.malypodroznik.pl/?p=8378, 04.06.2024.

 DEET, ikarydyna, IR 3535 – a może olejki eteryczne? Co działa na komary i kleszcze?, Pan Tabletka 2018, dostęp: https://pantabletka.pl/deet-ikarydyna-ir3535-co-dziala/, 04.06.2024

 Krysiewicz A., Chemiczne repelenty dla dzieci. Analiza preparatów odstraszających komary, kleszcze i inne latające insekty. Część 2., Matka Aptekarka 2020, dostęp: https://matkaaptekarka.pl/chemiczne-repelenty-dla-dzieci-deet-ikarydyna/, 04.06.2024.

 Bezwzględny dla komarów, kleszczy i meszek. MoskitoGuard. Jedyny preparat owady dbający o Twoją skórę, [Online] dostępny: https://www.moskitoguard.pl/, 04.06.2024.

CDC, Crimean-Congo haemorragic fever cases linked to tick bites reported in Europe, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/news-events/crimean-congo-haemorragic-fever-cases-linked-tick-bites-reported-europe, 04.06.2024.

A. Böckmann, Zeckenhilfe.de, Hyalomma – Jagdzecken auf dem Vormarsch? | Welche Gefahr besteht – Was tun?, dostęp online: https://zeckenhilfe.de/hyalomma-riesen-zecke-auf-dem-vormarsch-welche-gefahr-besteht-was-kann-man-tun/, 04.06.2024.

Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, Wydział Oceny Technologii Medycznych, Rekomendacja nr 1/2024 z 18 stycznia 2024 r. Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji w sprawie zalecanych technologii medycznych, działań przeprowadzanych w ramach programów polityki zdrowotnej oraz warunków realizacji tych programów, dotyczących profilaktyki kleszczowego zapalenia mózgu, dostęp online: https://www.termedia.pl/pobierz/d6fe8f90d753d3959f45d3acc6baa018/, 26.05.2024.