Kilka słów o chorobie

Cholera jest chorobą przewodu pokarmowego, wywoływaną przez bakterie Vibrio cholerae. Nieleczone przypadki zakażenia, prowadzą do skrajnego odwodnienia i wyniszczenia organizmu człowieka (najczęściej wskutek wodnistych biegunek, gdzie organizm wydala od kilku do nawet kilkunastu litrów płynów na dobę), co w bardzo krótkim czasie (zaledwie kilka godzin od chwili inkubacji bakterii), kończy się zgonem. Do innych objawów zakażenia przecinkowcem cholery zalicza się obfite wymioty, kurczowe bóle mięśni, suchość błon śluzowych, ochrypły głos (rycina 1.).

Kluczową kwestią w profilaktyce zakażeń V. cholerae jest dostęp do czystej wody
i nieskażonej żywności, ponieważ wektorem zakażenia są najczęściej produkty spożywcze
i woda zanieczyszczona patogenami z kału. Istotnym czynnikiem jest również świadomość oraz kształtowanie odpowiednich zachowań behawioralnych podczas wyjazdów na obszary endemicznego lub epidemicznego występowania choroby.

Niepokojącym zjawiskiem są ekstremalne zjawiska pogodowe na skutek zachodzących zmian klimatycznych (powodzie, cyklony, trzęsienia ziemi, susze), które drastycznie ograniczają dostęp do czystej wody i tym samym potęgują problem występowania zachorowań na cholerę w niektórych rejonach świata.

Od momentu wynalezienia szczepionki na tę chorobę do chwili obecnej, w wielu krajach na świecie obserwuje się drastyczny wzrost zachorowań na cholerę. Dynamika zachorowań jest zjawiskiem bardzo złożonym, w szczególności ze względu na bardzo wysoką mobilność ludności, która wykracza poza granice państw i kontynentów, oraz niezadowalającą świadomość społeczności w zakresie profilaktyki tej choroby, połączona z niewystarczającym nadzorem sanitarno-epidemiologicznym w obszarach przygranicznych, co rodzi ryzyko przeniesienia zakażenia na terytoria krajów, gdzie ona nie występuje.

Ryc. 1. Infografika o cholerze.

Źródło: Szczepienia.info, Szczepionka przeciwko cholerze, dostęp online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/ cholera/, 10.05.2024.

Warto podkreślić, że śmiertelność z powodu zakażenia w przypadku cholery waha się
w granicach 1-2%. Rocznie odnotowuje się około 3 bilionów przypadków zachorowań, z czego umiera ok. 90 tys. chorych.

Sytuacja cholery na świecie – dane WHO

Na początku 2023 roku Światowa Organizacja Zdrowia (ang. World Health Organization – WHO) określiła stan globalnego zagrożenia epidemią cholery, jako stan nadzwyczajny
3. stopnia, który jest najwyższym poziomem sytuacji nadzwyczajnych według klasyfikacji WHO. Z najnowszych raportów WHO jasno wynika, że ryzyko wystąpienia epidemii cholery w kolejnych regionach świata jest bardzo wysokie. Ryzyko to zostało oszacowane na podstawie liczby pojawiających się ognisk epidemicznych oraz ich zasięgu geograficznego,
a także dostępności do szczepionek przeciwko cholerze. 

W 2022 roku aż 44 państwa odnotowały przypadki zakażenia V. cholerae, co stanowi aż 25% wzrostu w stosunku do roku 2021. Wzrost zakażeń był odnotowywany także w ubiegłym, 2023 roku.

Raport WHO o sytuacji dotyczącej cholery na świecie opublikowany w kwietniu 2024 roku wyraźnie wskazuje podkreśla fakt, że od początku 2023 r. do końca marca 2024 r. zgłoszono łącznie 824 479 przypadków cholery i 5900 zgonów z 31 krajów z pięciu regionów WHO (stan na dzień 31.03.2024 roku). Klasyfikacja regionów począwszy od obszarów z największą liczbą zachorowań kształtuje się następująco: pierwsze miejsce wschodni region Morza Śródziemnego (ponad 480 tys. przypadków w 8 krajach i ponad 560 zgonów), następnie w region Afryki (271 tys. przypadków w 18 krajach oraz 4,5 tys. zgonów), region Ameryk (prawie 60 tys. przypadków w dwóch krajach, prawie 800 zgonów), Region Azji Południowo-Wschodniej (prawie 6 tys. przypadków w dwóch krajach) i Region Zachodniego Pacyfiku (ponad 3,5 tys. przypadków w jednym kraju i 19 zgonów). W tym czasie nie zgłoszono żadnych ognisk w Regionie Europejskim (rycina 2.).

Ryc. 2. Zgłoszone światowe epidemie cholery i ostrej wodnistej biegunki (AWD), w okresie od 1 stycznia 2023 r. do 31 marca 2024 r.

Źródło: WHO, Multi-country outbreak of cholera, External Situation Report n. 13, published 17 April 2024, dostęp online: https://www-who-int.translate.goog/publications/m/item/multi-country-outbreak-of-cholera–external-situation-report–13—17-april-2024?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl, 10.05.2024.

Tylko w marcu 2024 roku zgłoszono prawie 25,5 tys. nowych przypadków cholery w 16 krajach na świecie i 189 zgonów. Najwięcej przypadków odnotowano w regionie afrykańskim i w regionie Morza Śródziemnego. W 2023 roku w porównywalnym okresie, zarejestrowano ponad 62 tys. zachorowań na cholerę w 22 krajach i 326 zgonów. Warto mieć na uwadze fakt, że dane mogą być obarczone błędem szacunkowym, ze względu na opóźnienie w raportowaniu przypadków zachorowań z powodu obchodzonych Świąt Wielkanocnych.  

Warto również prześledzić sytuację epidemiologiczną dotyczącą cholery w krajach cieszących się ogromną liczbą turystów, które stają się coraz bardziej popularnymi kierunkami wyjazdowymi np. obszary afrykańskie takie jak Zambia czy Tanzania, gdzie według stanu na koniec marca 2024 roku, liczba zaraportowanych przypadków cholery dramatycznie wzrosła w okresie od 01.01.2024 do 31.03.2024 w porównaniu z liczbą przypadków w ciągu całego ubiegłego roku (tabela 1.).

Tabela 1. Zgłoszone przypadki cholery w regionach WHO, stan na koniec marca 2024 roku.

Źródło: WHO, Multi-country outbreak of cholera, External Situation Report n. 13, published 17 April 2024, dostęp online: https://www-who-int.translate.goog/publications/m/item/multi-country-outbreak-of-cholera–external-situation-report–13—17-april-2024?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl, 10.05.2024.

Aktualne przypadki cholery oraz ostrej wodnistej biegunki od początku 2024 roku można śledzić na oficjalnej stronie internetowej Światowej Organizacji Zdrowia. Interaktywna mapa zachorowań na cholerę, stworzona przez WHO wskazuje obszary i kraje objęte epidemią, liczbę zachorowań i zgonów oraz liczbę zachorowań i zgonów zgłoszonych w ciągu ostatnich 28 dni. Ponadto, dokładnie opisuje kraje dotknięte epidemią według daty ostatniej aktualizacji prezentując szczegółowo wyżej wymienione parametry.

Wzrost zachorowań podyktowany jest niezadowalającym poziomem dostępności do szczepionek (OCV) przeciwko tej chorobie. Od początku 2023 roku Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła z 14 krajów istotnie większą liczbę wniosków na prawie 80 mln dawek szczepionek, co stanowi dwukrotnie mniejsze zapotrzebowanie przewidziane na ten okres (czyli 40 mln dawek szczepionki). Na połowę kwietnia zapasy szczepionek odejmują niecałe 2,5 mln dawek, co stanowi dwukrotnie mniejszy zakładany docelowy poziom światowych zapasów, który wynosić powinien 5 mln dawek szczepionki. Raport WHO wskazuje, że zapasy szczepionki przeciwko cholerze wyczerpały się na początku marca 2024 roku.  

Prognozy zdolności produkcyjnych szczepionek na 2024 rok nie są optymistyczne. Szacuje się, że w 2024 roku zostanie wyprodukowanych od 37 do 50 mln dawek, co w dalszym ciągu jest niewystarczające dla zaspokojenia potrzeb milionów osób zamieszkujących tereny występowania cholery i dotkniętych tą chorobą. 

W 2023 roku globalny rynek szczepionek przeciw cholerze wyceniono na ok. 78 mln USD i oszacowano, że w ciągu 7 lat (do 2030 roku) wzrośnie on do poziomu prawie 150 mln USD, przy skumulowanym rocznym wskaźniku wzrostu (ang. compound annual growth rate, CAGR) na poziomie 9,5%.

W związku z pogarszaniem się sytuacji epidemicznej cholery na świecie, WHO dopuściła do stosowania trzy dwudawkowe szczepionki (OCV): Dukoral®, Shanchol™ i Euvichol® oraz jednodawkową szczepionkę Vaxchora.

Sytuacja cholery na świecie – dane ECDC

Z danych opublikowanych przez Europejskie Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób (ang. European Centre for Disease Prevention and Control, ECDC) wynika, że na świecie od początku 2024 roku do końca marca 2024 roku zgłoszono prawie 100 tys. przypadków cholery, w tym ponad tysiąc zgonów. Dla porównania, w okresie od 1 stycznia 2023 r. do 30 marca 2023 r. na całym świecie zgłoszono prawie 170 tys. przypadków cholery, w tym ponad 1 500 zgonów (rycina 3.). Odnotowany spadek zachorowań w porównywanym okresie może być spowodowany opóźnieniem w raportowaniu przypadków zachorowań z powodu obchodzonych Świąt Wielkanocnych.

ECDC podaje, że tylko w miesiącu marcu 2024 r. na całym świecie odnotowano ponad 30 tys. zachorowań na cholerę, w tym ponad 280 zgonów. Ponadto, uzupełniono retrospektywnie dane sprzed 1 marca 2024 roku, gdzie zgłoszono lub zebrano 27 302 nowych przypadków. Najwięcej zachorowań na cholerę odnotowano w Afganistanie (prawie 9 tys. przypadków), Etiopii (ponad 5 tys. przypadków), Demokratycznej Republice Konga (ponad 4 tys. przypadków), Zimbabwe (ponad 3,5 tys. przypadków) i Mozambiku (ponad 2 tys. przypadków). Największą liczbę nowych przypadków zachorowań zaraportowano w Zimbabwe, Demokratycznej Republice Konga, Zambii, Etiopii i Somalii. Ponadto, nowe zachorowania odnotowywano w Afganistanie, Burundi, Komorach, Demokratycznej Republice Konga, Etiopii, Indiach, Kenii, Malawi, Mozambiku, Nigerii, Pakistanie, Somalii, Tajlandii, Ugandzie, Zjednoczonej Republice Tanzanii, Zambii i Zimbabwe.

Ryc. 3. Rozkład geograficzny przypadków cholery zgłoszonych na całym świecie w okresie od kwietnia 2023 r. do marca 2024 r.

Źródło: ECDC, Cholera worldwide overview, Monthly update as of 3 May 2024, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/all-topics-z/cholera/surveillance-and-disease-data/cholera-monthly, 10.05.2024.

Z cotygodniowych raportów ECDC wynika, że w najnowszej epidemii cholery, trwającej od 18 marca 2024 roku do chwili obecnej na Majotcie, wyspie położonej na wschodnim wybrzeżu Afryki, pod jurysdykcją francuską, w niedalekim sąsiedztwie archipelagu  Komorów, odnotowano 58 nowych zachorowań, z czego w tygodniu od 1 do 6 maja 2024 roku zaraportowano 23 nowe przypadki. Epidemia cholery trwa również na Komorach, gdzie od 02 lutego 2024 roku do chwili obecnej odnotowano prawie 5 tys. przypadków zachorowań i prawie 100 zgonów. Od 2 do 7 maja 2024 roku zgłoszono 790 nowych zachorowań na cholerę i 13 zgonów. Ryzyko dalszego rozwoju epidemii jest krytyczne, z uwagi na przemieszczanie się ludności pomiędzy wyspami.

Raport ECDC potwierdza dane przedstawiane przez WHO: najwięcej przypadków zachorowań odnotowuje się w dalszym ciągu w Afryce i na południowo-wschodnim obszarze Azji, gdzie sytuacja epidemiczna jest dramatyczna. Podkreśla się ryzyko zakażenia cholerą u podróżnych udających się w tamtejsze rejony świata oraz możliwość zaimportowania choroby krajów europejskich. ECDC ponadto podkreśla konieczność rozważenia szczepień ochronnych turystów udających się w tereny epidemicznego występowania cholery oraz grup wysokiego ryzyka (tj. ratowników i pracowników pomocy humanitarnej), którzy mogą być bezpośrednio narażeni na kontakt z patogenem. Warto również budować wśród turystów podróżujących do krajów endemicznego występowania tej choroby, świadomość na temat zasięgnięcia porady lekarskiej u specjalistów medycyny podróży przed wyjazdem oraz uczulić na zachowywanie odpowiednich środków profilaktycznych, tzn. przede wszystkim używania wody wyłącznie butelkowanej lub uzdatnionej chlorem do konsumpcji lub mycia owoców i warzyw,  unikanie spożywania owoców morza i żywności niewiadomego pochodzenia, zachowanie higieny osobistej (dokładne mycie rąk z detergentem). 

Polska

Według najnowszych raportów Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny, zarówno w 2023 roku, jak również w 2024 roku nie odnotowano przypadków zachorowań na cholerę w Polsce. 

Na polskim rynku dostępna jest doustna szczepionka, rekomendowana dla osób, które planują wyjazd lub dłuższy pobyt w obszarach endemicznego lub epidemicznego występowania choroby. Skuteczność szczepionki waha się w granicach do 90% w pierwszym półroczu po jej przyjęciu i do 60% w okresie 36 miesięcy po szczepieniu. Z uwagi na globalną sytuację epidemiologiczną cholery w niektórych turystycznych rejonach świata i stosowanie szczepionek na masową skalę, bezwzględnie należy przestrzegać podstawowych zasad higieny osobistej oraz higieny żywności, a nade wszystko (dla własnego bezpieczeństwa i zdrowia) korzystać wyłącznie z wody butelkowanej.

Profilaktyka

Istnieje wiele sposobów minimalizacji ryzyka zakażenia przecinkowcem cholery. Profilaktyka obejmuje 5 podstawowych zachowań/kroków, które należy zachowywać w rejonach endemicznego i epidemicznego występowania choroby.

1. Bezpieczna woda. W tropikalnych regionach świata (w szczególności w państwach słabo rozwiniętych), gdzie warunki sanitarno-epidemiologiczne są znacząco obniżone (w porównaniu do warunków panujących w krajach rozwijających się i wysoko rozwiniętych), należy unikać spożywania wody  niewiadomego pochodzenia w różnych postaciach tzn. wody sprzedawanej z ujęć w torebkach lub kubkach, napoi i kostki lodu przygotowywanych na ulicach w restauracjach lokalnych. Nie zaleca się także wykorzystywania jej do celów  higienicznych i konsumpcyjnych. W czasie pobytu w rejonach endemicznego lub epidemicznego występowania cholery należy zadbać o posiadanie wody butelkowanej (przy czym należy zwrócić uwagę na fakt czy butelki z wodą są szczelnie zamknięte i nie posiadają oznak uszkodzeń w okolicy korka). Używanie wyłącznie wody butelkowanej do picia, przygotowywania posiłków i do celów higienicznych istotnie zmniejsza ryzyko zakażenia. Należy jej używać również do mycia zębów oraz przygotowywania kostek lodu do napojów chłodzących. W przypadku braku dostępności wody butelkowanej, wskazane jest uzdatnienie wody z bezpośredniego ujęcia poprzez jej przegotowanie (doprowadzenie wody do wrzenia przez ok. 1 minutę), przefiltrowanie (z wykorzystaniem urządzenia o wielkości porów poniżej 0,3 mikrona) i chlorowanie (zgodnie z instrukcją obsługi dostępnej na etykiecie). Jeśli istnieje podejrzenie, że dostępna woda może być skażona, można potraktować ją również domowym wybielaczem w stosunku 2 krople na 1 litr wody, po czym odczekać około 30 minut przed jej spożyciem. Kluczowym etapem po indywidualnym uzdatnianiu wody jest jej właściwe przechowywanie w czystym i zamkniętym pojemniku/butelce, aby nie uległa ponownemu skażeniu.
2. Mycie rąk. Higiena osobista jest niezwykle ważna w profilaktyce chorób zakaźnych. Częste i dokładne mycie rąk ciepłą (bezpieczną!) wodą z detergentem przez pół minuty skutecznie usuwa większość chorobotwórczych patogenów z powierzchni dłoni. O myciu rąk należy pamiętać w szczególności przed, w trakcie i po przygotowywaniu posiłków do spożycia, przed i po karmieniu dzieci, po skorzystaniu z toalety, a nade wszystko po bezpośrednich kontaktach z osobami, które przejawiają pierwsze symptomy zakażenia. W przypadku braku dostępności do detergentów lub bezpiecznej wody, dezynfekcję rąk można przeprowadzić z wykorzystaniem alkoholu o stężeniu co najmniej 60%. 
3. Dostępność toalety. W czasie wyjazdów warto zadbać o dobrą dostępność toalety i sanitariatów w lokalizacji. Po skorzystaniu z toalety bezwzględnie należy umyć ręce. W przypadku sytuacji braku dostępu do toalety, należy zachować szczególną ostrożność – wskazane jest załatwianie potrzeb w terenie jak najdalej od zbiorników wodnych i studni oraz zakopywanie ich w ziemi na głębokości ok. pół metra.
4. Przygotowywanie posiłków. Zwiedzając kraje o niskim standardzie sanitarnym i wysokim ryzyku epidemii, należy unikać spożywania lokalnych fast foodów, które nie są poddane obróbce termicznej oraz surowych owoców i warzyw, których nie można obrać. Rekomenduje się samodzielne przygotowywanie posiłków z zachowaniem najwyższych standardów bezpieczeństwa żywności i żywienia tzn. często myć ręce, produkty przeznaczone do spożycia dobrze ugotować i skonsumować potrawę gdy jest jeszcze gorąca, resztki z posiłków przechowywać w szczelnie zamkniętych pojemnikach (należy kierować się zasadą „wyparzyć, ugotować, obrać, albo zapomnieć)”. Po posiłku wszystkie przybory kuchenne należy zdezynfekować myjąc ciepłą wodą z detergentem, a następnie wytrzeć lub zostawić do całkowitego wyschnięcia. Badania wykazują, że aż 98% podróżujących nie przestrzega w czasie wyjazdów podstawowych zasad dotyczących żywności i żywienia. 
5. Szczepienia. Osobom podróżującym do państw, w których występuje lub rozprzestrzenia się cholera, zaleca się przyjęcie przed wyjazdem szczepień ochronnych, przede wszystkim aby zadbać o swoje zdrowie i bezpieczeństwo oraz uniknąć nieprzyjemnych incydentów związanych z koniecznością hospitalizacji po wykryciu zakażenia. Kraje turystyczne, w których obecne odnotowywane są liczne zachorowania na tę chorobę, można sprawdzić na oficjalnych stronach Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób (CDC), czy też stronach poświęconych medycynie podróży. Warto przed podróżą zadbać o wizytę u lekarza specjalisty, aby szczegółowe kwestie dotyczące bezpiecznego wyjazdu (w tym dotyczące szczepienia) omówić z ekspertem. Według zaleceń WHO szczepienia przeciwko cholerze powinny przyjąć osoby, które:

• podróżują w regiony, gdzie lokalnie odnotowuje się zachorowania na tę chorobę i dochodzi do przenoszenia choroby, 
• pracownicy i wolontariusze pomocy humanitarnej w obszarach wysokiego ryzyka wystąpienia zakażenia,
• osoby przebywające na obszarach epidemicznych
• osoby, które mają obniżoną odporność  lub cierpią na choroby przewlekłe, które w istotny sposób zwiększają ryzyko powikłań w przypadku zakażenia patogenem.

Na światowym rynku dostępne są doustne szczepionki przeciwko cholerze, rekomendowane przez Światową Organizację Zdrowia: Shanchol™ (Indie), Euvichol-Plus^® (Korea Południowa), i Dukoral^® (Szwecja). W celu uzyskania kompleksowej ochrony należy przyjąć dwie dawki, która zapewni ochronę na ok. 3 lata (przyjęcie jednej dawki nie zapewnia pełnej ochrony, która jest krótkotrwała). Pomiędzy dawkami rekomenduje się zachowanie dwutygodniowego odstępu czasu. Producenci zalecają aby min. 1 godzinę przed szczepieniem i min. 1 godzinę po nim, powstrzymać się od konsumpcji płynów i pokarmów. Szczepionki Shanchol™ i Euvichol^® można stosować u pacjentów powyżej 1 roku życia. Szczepionkę Dukoral^® można stosować już od 2 roku życia. Producent rekomenduje zachowanie od 1 do 6 tygodni odstępu pomiędzy dawkami, szczepienie powinno zakończyć się najpóźniej na tydzień przed planowanym wyjazdem w rejony endemicznego i/lub epidemicznego występowania cholery. Jedna dawka szczepionki nie zapewnia pełnej ochrony przeciwko cholerze – należy przyjąć pełny cykl szczepień, aby uzyskać ochronę na ok. 2 lata. Właściwości ochronne organizm wykazuje już po 20 dniach od chwili szczepienia. Dzieciom w wieku od dwóch do pięciu lat powinno się podać trzecią dawkę (dawka przypominająca). W związku z tym, że większość podróżujących przyjmuje tylko jedną dawkę szczepionki przed planowanym wyjazdem, przez co nie przechodzi pełnego cyklu szczepienia i posiada jedynie krótkotrwałą ochronę przeciw cholerze, została wprowadzona na rynek nowa, jednodawkowa szczepionka Vaxchora. Rekombinowana szczepionka Vaxchora występuje w postaci proszku musującego i proszku do sporządzenia zawiesiny doustnej. Można ją stosować już od 2 roku życia. Jedna dawka szczepionki już po 10 dniach od spożycia zapewnia 90% skutecznej ochrony. Analogicznie, jak w przypadku innych doustnych szczepionek, należy godzinę przed podaniem i godzinę po przyjęciu szczepionki powstrzymać się od konsumpcji płynów i pokarmów. Zaleca się wypicie całej zawartości szczepionki za jednym razem. W przypadku wypicia mniej niż połowy całej zawiesiny, należy rozważyć ponowne podanie szczepionki po upływie 72 godzin. 

Podsumowanie

Cholera jest bakteryjną chorobą zakaźną dotyczącą układu pokarmowego. Do jej charakterystycznych objawów zalicza się ostrą biegunkę, która może doprowadzić w krótkim czasie do skrajnego wyniszczenia organizmu na skutek odwodnienia, a następnie zgonu. Choroba ta występuje w krajach słabo rozwiniętych i rozwijających się (m.in. Haiti, Dominikana, Tanzania, Zambia, Kongo, Etiopia, Malawi, Irak, Afganistan, Sudan, Syria, Indie, Bangladesz, Filipiny), gdzie panują często skrajne, ograniczone warunki sanitarno-epidemiologiczne, a głównym problemem jest brak dostępu do czystej wody pitnej. Problem rozszerzania się epidemii cholery potęguje nie tylko wysoka mobilność społeczeństwa, ale także niesprzyjające warunki klimatyczne będące przyczyną klęsk żywiołowych i konflikty zbrojne. Profilaktyka cholery powinna opierać się przede wszystkim na promocji szczepień ochronnych, które są fundamentem w przeciwdziałaniu występowania nowych zakażeń. Niezaprzeczalnym jest fakt, że najnowsza obecnie szczepionka Vaxchora posiada wiele zalet, która są istotne w planowaniu przez turystów tropikalnych podróży (nawet tych last minute!). Do najważniejszych zalicza się to, że jest szczepionką jednadawkową, czyli przyjęcie jednej dawki w zupełności wystarczy dla uzyskania pełnej ochrony przeciw cholerze (inne dostępne szczepionki posiadają formułę dwudawkową, którą należy odpowiednio rozłożyć w czasie przed wyjazdem, czego podróżni raczej nie przestrzegają). Kolejną jest jej szybkie działanie, ponieważ pełną ochronę uzyskuje się już po 10 dniach od momentu jej przyjęcia, a ochrona trwa ok. 2 lata. Warto również pamiętać, że przyjęcie szczepionki Vaxchora niezwykle łatwe, ponieważ została opracowana jako roztwór do wypicia i może być stosowana już od 2. roku życia. Nie mniej jednak żadne szczepienia, nie powinny zwalniać podróżujących na tereny występowania cholery i przebywających w tych obszarach, z podstawowych zasad bezpieczeństwa dotyczących codziennej higieny oraz żywności i żywienia.

Przypisy:

WHO, Cholera upsurge (2021-present), dostęp online: https://www.who.int/emergencies/situations/cholera-upsurge, 07.05.2024 oraz Szczepienia.info, Szczepionka przeciwko cholerze, dostęp online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/ cholera/, 10.05.2024.

Szczepienia.info, Szczepionka przeciwko cholerze, dostęp online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/ cholera/, 10.05.2024.

WHO, Cholera upsurge (2021-present), dostęp online: https://www.who.int/emergencies/situations/cholera-upsurge, 07.05.2024.

WHO, Cholera upsurge (2021-present), dostęp online: https://www.who.int/emergencies/situations/cholera-upsurge, 07.05.2024.

WHO, Multi-country outbreak of cholera, External Situation Report n. 13, published 17 April 2024, dostęp online: https://www-who-int.translate.goog/publications/m/item/multi-country-outbreak-of-cholera–external-situation-report–13—17-april-2024?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl, 10.05.2024.

 Szczepienia.info, Szczepionka przeciwko cholerze, dostęp online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/ cholera/, 10.05.2024.

WHO, Multi-country outbreak of cholera, External Situation Report n. 13, published 17 April 2024, dostęp online: https://www-who-int.translate.goog/publications/m/item/multi-country-outbreak-of-cholera–external-situation-report–13—17-april-2024?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl, 10.05.2024.

WHO, Cholera upsurge (2021-present), dostęp online: https://www.who.int/emergencies/situations/cholera-upsurge, 07.05.2024.

 WHO, Multi-country outbreak of cholera, External Situation Report n. 13, published 17 April 2024, dostęp online: https://www-who-int.translate.goog/publications/m/item/multi-country-outbreak-of-cholera–external-situation-report–13—17-april-2024?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl, 10.05.2024.

WHO, Cholera upsurge (2021-present), dostęp online: https://www.who.int/emergencies/situations/cholera-upsurge, 07.05.2024.

 WHO, Multi-country outbreak of cholera, External Situation Report n. 13, published 17 April 2024, dostęp online: https://www-who-int.translate.goog/publications/m/item/multi-country-outbreak-of-cholera–external-situation-report–13—17-april-2024?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl, 10.05.2024.

 WHO, Multi-country outbreak of cholera, External Situation Report n. 13, published 17 April 2024, dostęp online: https://www-who-int.translate.goog/publications/m/item/multi-country-outbreak-of-cholera–external-situation-report–13—17-april-2024?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl, 10.05.2024.

WHO, Global Cholera and Acute Watery Diarrhoea (AWD) Dashboard, dostęp online: https://who-global-cholera-and-awd-dashboard-1-who.hub.arcgis.com/, 10.05.2024.

 WHO, Multi-country outbreak of cholera, External Situation Report n. 13, published 17 April 2024, dostęp online: https://www-who-int.translate.goog/publications/m/item/multi-country-outbreak-of-cholera–external-situation-report–13—17-april-2024?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl, 10.05.2024.

WHO, Millions at risk from cholera due to lack of clean water, soap and toilets, and shortage of cholera vaccine, dostęp online: https://www.who.int/news/item/20-03-2024-millions-at-risk-from-cholera-due-to-lack-of-clean-water-soap-and-toilets-and-shortage-of-cholera-vaccine, 10.05.2024.

 Grand Research Store, Cholera Vaccines Market, Global Outlook and Forecast 2024-2030, dostęp online: https://www.linkedin.com/pulse/cholera-vaccines-market-global-outlook-forecast-2024-2030-att0f?trk=article-ssr-frontend-pulse_more-articles_related-content-card, 10.05.2024.

Precision vaccinations, 50 Million Cholera Vaccines Needed in 2024, dostęp online: https://www.precisionvaccinations.com/2024/03/10/50-million-cholera-vaccines-needed-2024, 10.05.2024 oraz Precision vaccinations, Cholera Vaccine Demand in 2024 Continues Overwhelming Supply, dostęp online: https://www.precisionvaccinations.com/2024/02/13/cholera-vaccine-demand-2024-continues-overwhelming-supply, 10.05.2024.

ECDC, Cholera worldwide overview, Monthly update as of 3 May 2024, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/all-topics-z/cholera/surveillance-and-disease-data/cholera-monthly, 10.05.2024 Weekly Bulletin, Communicable Disease Threats Report, Week 28 – 4 May 2024, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/communicable-disease-threats-report-28-april-4-may-2024-week-18, 10.05.204.

ECDC, Cholera worldwide overview, Monthly update as of 3 May 2024, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/all-topics-z/cholera/surveillance-and-disease-data/cholera-monthly, 10.05.2024 oraz Weekly Bulletin, Communicable Disease Threats Report, Week 28 – 4 May 2024, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/communicable-disease-threats-report-28-april-4-may-2024-week-18, 10.05.204.

Weekly Bulletin, Communicable Disease Threats Report, Week 5 – 11 May 2024, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/publications-data/communicable-disease-threats-report-5-11-may-2024-week-19, 10.05.204.

ECDC, Cholera worldwide overview, Monthly update as of 3 May 2024, dostęp online: https://www.ecdc.europa.eu/en/all-topics-z/cholera/surveillance-and-disease-data/cholera-monthly, 10.05.2024.

Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP PZH – PIB Departament Przeciwepidemiczny i Ochrony Sanitarnej Granic GIS, Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2023 roku, dostęp online: https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/index_p.html#01, 10.05.2024.

Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP PZH – PIB Departament Przeciwepidemiczny i Ochrony Sanitarnej Granic GIS, Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 30 kwietnia 2024 r. oraz w porównywalnym okresie 2023 r., dostęp online: https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/ 2024/index_mp.html, 10.05.2024.

 Szczepienia.info, Szczepionka przeciwko cholerze, dostęp online: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/ cholera/, 10.05.2024.

 CDC, Five Basic Cholera Prevention Steps, dostęp online: https://www.cdc.gov/cholera/preventionsteps.html, 12.05.2024.

 CDC, Five Basic Cholera Prevention Steps, dostęp online: https://www.cdc.gov/cholera/preventionsteps.html, 12.05.2024.

CDC, Five Basic Cholera Prevention Steps, dostęp online: https://www.cdc.gov/cholera/preventionsteps.html, 12.05.2024.

 CDC, Five Basic Cholera Prevention Steps, dostęp online: https://www.cdc.gov/cholera/preventionsteps.html, 12.05.2024.

 K. Korzeniewski, Cholera – choroba szczególnie niebezpieczna w krajach popularnych wśród turystów, Varia Medica 2020, tom 4, nr 1, s. 60-64.

 CDC, Five Basic Cholera Prevention Steps, dostęp online: https://www.cdc.gov/cholera/preventionsteps.html, 12.05.2024.

 Questions and Answers: Vaxchora, version 7, January 2023, Confidential Emergent BioSolutions Medical Affairs.

 CDC, Five Basic Cholera Prevention Steps, dostęp online: https://www.cdc.gov/cholera/preventionsteps.html, 12.05.2024.

Premium Clinic, Vaxchora – Jednodawkowa Szczepionka Przeciw Cholerze, dostęp online: https://www.premiumclinic.wroclaw.pl/vaxchora-jednodawkowa-szczepionka-przeciw-cholerze/, 12.05.2024.

Cholera (2023), dostęp online: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera, 12.05.2024.

K. Korzeniewski, Cholera – choroba szczególnie niebezpieczna w krajach popularnych wśród turystów, Varia Medica 2020, tom 4, nr 1, s. 60-64.

 K. Korzeniewski, Cholera – choroba szczególnie niebezpieczna w krajach popularnych wśród turystów, Varia Medica 2020, tom 4, nr 1, s. 60-64.

Cholera (2022), dostęp online: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera, 12.05.2024.

 Dane wewnętrzne dystrybutora.

 Cholera (2022), dostęp online: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera, 12.05.2024.

Vaxchora® (cholera vaccine, live, oral). Prescribing Information. Emegrent Travel Health Inc. December 2022.

CDC, Five Basic Cholera Prevention Steps, dostęp online: https://www.cdc.gov/cholera/preventionsteps.html, 12.05.2024 oraz Mały Podróżnik, Szczepienia na cholerę – nowe fakty i szczepionki 2023, dostęp online: https://www.malypodroznik.pl/?p=10334#VAXCHORA_-_szczepionka_przeciwko_cholerze_-_last_minute, 12.05.2024 oraz Vaxchora® (cholera vaccine, live, oral). Prescribing Information. Emegrent Travel Health Inc. December 2022.

 Charakterystyka produktu leczniczego. Aneks 1, Vaxchora, Cholera vaccine, live, oral, dostęp online:

https://www.ema.europa.eu/en/documents/product-information/vaxchora-epar-product-information_pl.pdf, 12.05.2024.